‘Wij onderzoeken de cultuur van excellentie.’ Als ik dit aan mensen vertel, knikken ze in eerste instantie begrijpend. ‘Interessant.’ Deze houding maakt echter meestal al snel plaats voor aarzeling…‘Maar wat onderzoek je dan precies?’ Naarmate het gesprek vordert, ontstaan de discussies – over wat excellentie eigenlijk is, over het belang van presteren, van talent, van hard werken en van al dan niet vermeende selectiviteit die inherent lijkt te zijn aan het begrip excellentie. En over hoe je dat doet – een cultuur creëren waarin studenten en docenten, kunnen, mogen en willen excelleren.
Na ons hier een aantal maanden verdiept in te hebben, zeg ik niet meer zo makkelijk ‘wij onderzoeken de cultuur van excellentie.’ Nu zeg ik eerder iets als ‘We zoeken naar manieren waarop binnen een opleiding of binnen een Honours Programma naar excellentie wordt gekeken. Naar de waarde die aan excellentie, aan excelleren wordt gegeven en naar hoe dit doorwerkt in de normen en het gedrag van de mensen die deel uitmaken van deze cultuur.’
Deze voorzichtigheid, misschien wel omslachtigheid, is het resultaat van een boeiende zoektocht naar definities. Definities van cultuur, van schoolcultuur, van excellentie. Ons doel: tot een conceptualisering komen van het begrip ‘cultuur van excellentie’. Zodat we weten waar we het over hebben. Daarnaast willen we een manier vinden, een instrument ontwikkelen, waarmee we deze cultuur kunnen meten en in kaart kunnen brengen.
Tijdens onze zoektocht stuitten we op een aantal kernvragen. Eén van de eerste essentiële vragen die we identificeerden is: Wie kan excelleren? Is excellentie, het leveren van een excellente prestatie voorbehouden aan een enkeling, of is iedereen in staat tot excelleren? Anders gezegd: definieer je excellentie als inclusief of als selectief? We ontdekten dat het antwoord op deze kernvraag bepalend is voor hoe iemand tegen excellentie aankijkt en de doorwerking die dit heeft op iemands overtuigingen en gedrag. Een docent die vindt dat alleen een student met een zeer bovengemiddeld IQ kan excelleren, zal zijn studenten anders benaderen dan een docent die gelooft dat iedereen kan excelleren en haar studenten daar ook toe uitdaagt.
Een tweede kernvraag hangt hier nauw mee samen: Wat is excellentie en wat is excelleren? Wanneer is iets excellent? Is dat het creatieve idee, dat alle bestaande perken te buiten gaat? Of is dat de perfect volgens de regels uitgevoerde literatuur review? Is een prestatie excellent omdat het voor mij boven eerdere prestaties uitstijgt of omdat het de beste prestatie binnen de groep is? Ook hier kun je je voorstellen dat opvattingen hierover een directe impact hebben op hoe je je als docent of student gedraagt.
Waarom zou je eigenlijk excelleren? Waartoe moet worden aangezet tot excelleren? Wat levert dat op, waar draagt het aan bij? Deze vragen zijn gerelateerd aan overtuigingen die iemand heeft over mensen en hun (on)mogelijkheid tot groei en ontwikkeling, maar ook aan ideeën over de samenleving en onze rol daarin. Heb je de plicht om boven jezelf uit te stijgen? Is het verschil maken nodig om te komen tot een betere wereld? Of gaat het vooral om zelfontplooiing en individualisering? Deze drijfveren geven richting aan de motivatie om wel of geen aandacht aan excellentie te besteden.
Wanneer antwoord gegeven wordt op deze essentiële vragen worden kernwaarden zichtbaar. Diepe overtuigingen die met excellentie te maken hebben en die doorwerken op houding en gedrag. Een cultuur van excellentie doorgronden begint met het doorgronden van deze kernwaarden. Alleen kijken naar wat er in de praktijk gebeurt, de practices, is niet genoeg. Pas wanneer deze kernwaarden expliciet zijn gemaakt is het ook mogelijk om de daaruit volgende (sociale) normen en gedragspatronen te herkennen en te interpreteren.
Een cultuur maak je niet alleen. Een cultuur wordt ook niet bepaald door wat er zo mooi verwoord staat in het visiedocument van de opleiding of het strategisch plan van de hogeschool. Het wordt vormgegeven en gedragen door studenten, docenten en het management. Hun waarden, verwachtingen en ideeën, de normen die zij samen ontwikkelen en waar zij elkaar aan houden en hun gedrag (‘zo doen wij dat hier nu eenmaal altijd’) samen maken de cultuur.
Dat betekent niet dat iedereen binnen een opleiding dezelfde ideeën hoeft te hebben over wat excellentie is. Of op dezelfde manier kijkt naar wie er kan excelleren. Tegengestelde waarden, normen en gedrag binnen een opleiding, tussen docenten en studenten, maar ook tussen docenten en studenten onderling maken een cultuur diffuus, zwak en minder homogeen. Een cultuur waarin iedereen de kernwaarden deelt en er commitment is aan deze kernwaarden, is echter krachtig en niet makkelijk
te veranderen. Het is dus van belang om te onderzoeken hoe een cultuur leeft bij mensen. Kijken alle docenten op dezelfde manier naar excellentie en wijken zij hierin af van studenten? Of zijn docenten onderling verdeeld en schieten de ideeën van studenten alle kanten op? Een onderzoek naar cultuur van excellentie kan niet om deze vragen heen.
Tijd om na deze eerste zoektocht de balans op te maken. Wat kunnen we nu stellen? Allereerst: de definitie van cultuur van excellentie is niet te geven, wanneer je recht wilt doen aan de diversiteit en complexiteit waarmee zulke culturen worden vormgegeven en gedragen. We zijn dan ook voorzichtiger geworden in het spreken over de cultuur van excellentie. Echter, we hebben wel kernvragen, richtingen en niveaus gevonden waarmee we cultuur van excellentie binnen opleidingen kleur kunnen geven. Nu op naar de volgende stap: het zoeken naar manieren om excellentie als element van de schoolcultuur te identificeren. Het ontwikkelen van een instrument waarmee cultuur van excellentie in kaart gebracht, gemeten kan worden. Onze zoektocht gaat verder!
Verder lezen
Deal, T.E. & Peterson, K.D. (2002). Shaping School Culture. Pitfalls, paradoxes & promises. Second edition. San Francisco: Jossey-Bass.
Pol, M., Hlouskova, L., Novotny, P., Vaclavikova, E., & Zounek, J. (2005). School culture as an object of research, New Educational Review, 5(1), 147-165.
Door Nelleke de Jong, Promovendus Lectoraat Excellentie in Hoger Onderwijs en Samenleving
Dit onderzoek naar Cultuur van Excellentie is een onderdeel van het bredere onderzoeksproject EXChange. Binnen dit onderzoeksprogramma werken onderzoekers van de Hanzehogeschool Groningen, Universiteit Leiden, Universiteit Twente en Universiteit Utrecht samen om meer inzicht te krijgen in de impact door middel van uitstraling en cultuurverandering die excellentieprogramma’s hebben op het onderwijs binnen hun instelling.